بازخوانی منظر شهری: تجربه ها و دستاوردها
نشریه انجمن طراحان شهری: شماره ۵، پاییز ۱۳۹۹

دکتر الهام لشکری، عضو هيئت علمی دانشگاه سجاد مشهد

تغيير منظر شهری و کدهای فرم بنياد
در دانش شهرسازي جديد توجه به توسعه شهري، روستایی و منطقه‌ای اهميت يكساني دارد. این راهبردي است برای ايجاد يك زنجیره کامل از زیستگاه‌های توسعه‌یافته، از نواحي دورافتاده غیرمسکون تا مراكز انبوه و متراكم شهري. اين سیستم که به‌عنوان تغيير تدريجي روستا- شهري يا ترنسکت (Transect) شناخته‌ مي شود، توسط آندره دواني و اليزابت پلتر- زيبرک مطرح شده است.
ترنسکت، راهبردی برای ...

مطالعه ادامه مقاله در نشريه

ارتقای کيفيت محيط در بافت های ناکارآمد شهری رويکردی اجتماعي – مکانی از کيفيت زندگی

الهام لشکري

1399،  اولین کنفرانس ملی عمران، معماری و فناوری اطلاعات در زندگی شهری

يكي از گرايش هاي نوين كه تأثير شگرفي در فرايند تحول ديدگاه ها و روش هاي برنامه ريزي شهري در نيمه دوم قرن بيستم داشته است، نظريه هاي اجتماعي و كيفي توسعه است كه در قالب مفاهيمي همچون كيفيت زندگي، رفاه اجتماعي، عدالت اجتماعي و... نمود يافته است. امروزه توجه به کيفيت زندگي شهري، به عنوان يک ضرورت اساسي در برنامه هاي توسعه شهري و به ويژه در بافت هاي ناکارآمد حکايت از بازتوليد محيط هاي شهري به نحوي مطلوب در تقويت جنبه هاي اجتماعي- مکاني دارد. اين نوشتار ضمن توجه به مفهوم کيفيت محيط و چالش هاي آن در بافت هاي ناکارآمد شهری، به بيان مفهوم کيفيت زندگي و جايگاه آن در بازآفريني شهري می پردازد و اهداف ارتقاء ارزش هاي کيفي محيط در جهت دست یافتن به زندگي شهري باکیفیت را در فرآيند بازآفريني موردتوجه قرار داده است. نتايج حاصله نشان مي دهد که ارتقاء کيفيت در اين بافت ها جهت ايجاد سرمايه اجتماعي، رفاه و عدالت اجتماعي امري ضروري در بهبود کيفيت زندگي مي باشد.

واژگان كليدي: کيفيت محيط شهري، کيفيت زندگي، بافت ناکارآمد، بازآفريني

دريافت مقاله

Reading of Developments in Comprehensive Urban Plans-Review of the Iranian Experience (Limitations and problems from Master Plan to Strategic-Structural Plan)

Creative City Design (CCD) Journal, 5 August 2020

Elham Lashkari, Mehrshad Khalaj

Although, industrial revolution has considered as turning point to arise great change in the cities but this change belongs mostly to western cities which existed before 20th century. Fast development and prosperity of urban planning along with comprehensive approach refer to first years of 20th century. However, Iran has approximately 50-year-experience to execute master and detailed Plans. All of these variable plans have been executed based on comprehensive planning. Lately, two approaches have been created in urban planning system in Iran: Master plan and Strategic and Structural approach. Although it has been about two decades since the introduction of Strategic plans in Iran, the country's planning system is still wandering between the master plan and the strategic plan. The purpose of this article is to introduce the implementation challenges of urban development plans in Iran from the Master plan to the Strategic-Structural plan. Therefore, this essay uses descriptive, case study and survey methods and tries to analyze and compare these two approaches precisely without any prejudice The results of this study show that strategic plans have a high capacity to adapt to today's urban society. Although, they face infrastructure problems, weaknesses and inconsistencies in the laws in the process of implementation and participation of different people and sectors. However, to achieve this, we need some infrastructures such as scientific and theoretical, economic and social, legal, administrative and financial, partnership and implementation. As long as these preconditions are not met, no development plan with a strategic approach will be possible.

Keywords: Comprehensive Planning Democratic Planning Master Plan Strategic Plan Systematic Approach

Electronic Version

مأخذ تصوير: https://cdn.isna.ir

تفريح و اوقات فراغت ازجمله نيازهاي ضروري هر انساني است و شهر بايد بتواند براي اين دسته از نيازها پاسخ مناسب و درخوري داشته باشد. اين ضرورت را می‌توان از گذشته‌های دور و حتي در دوران باستان جستجو نمود. در دوران مدرن نيز وقتي صحبت از شهر کارکردي به ميان آمد، تفريح و اوقات فراغت يکي از کارکردهاي اصلي شهر معرفي گرديد. از سوي ديگر امنيت (از بعد ذهني و رواني آن و نه ايمني) از نيازهاي اصلي انسان است و و ازهمین رو ايجاد فضاهاي شهري امن به يکي از دغدغه‌های شهرسازان بدل گشته است.
نياز به حضور در فضاهاي عمومي شهري براي همه گروه‌ها فارغ از جنسيت، سن، سطح درآمد، شغل و ... امري ضروري است. بنابراين، حضور زنان به‌عنوان گروهي اجتماعي و بهره‌مند از حقوق شهروندي در فضاهاي عمومي نيز لازم و ضروري بوده و ايجاد هرگونه محدوديت در استفاده زنان از اين فضاها مي تواند مانعي بر سر راه توسعه محسوب شود؛ اما در واقعيت عوامل متعددي -كه شايد مهم‌ترین آن‌ها  احساس ناامنی در فضاهاي شهري باشد- حضور زنان در فضاهاي عمومي را محدود می‌کند. از سوي ديگر، توجه به موضوع حجاب در جامعه ايراني، آزادي عمل زنان را در فضاهاي عمومي شهري نسبت به مردان کاهش مي دهد.
ايجاد فضاهاي جنسيتي به‌طور عام و بوستان هاي بانوان يكي از متداول‌ترین راه‌حل‌هایی است كه براي افزايش حضور زنان در فضاهای عمومي شهري، آزادي عمل بيشتر اين گروه اجتماعي، افزايش حق انتخاب در فعاليت ها و رفتارها و کاهش احساس ناامني پيشنهاد شده است.
اگرچه در کل با ايجاد فضاهاي جنسيتي مخالف هستم؛ اما به نظر می رسد در جامعه‌ای که فضاهای عمومی آن پاسخگوی نیازهای عادی زنان نیست، چنین راه حل هایی مي تواند به برخي از نيازهاي اين گروه اجتماعي پاسخ دهد.
به هر روي، در رابطه با اين بوستان ها در شهر مشهد سه نکته حائز اهميت است. اول پراکنش فضايي آن ها که براي بسياري از شهروندان به‌صورت روزانه در دسترس نيستند و براي رسيدن به آن ها نيازمند استفاده از وسيله نقليه هستند. البته اغلب اين پارک ها دسترسي به نسبت خوبي به حمل‌ونقل عمومي دارند و اين نکته مثبتي است.
دوم امکانات و تجهيزات پارک ها و سوم محدوديت زماني در استفاده از بوستان. به لحاظ امکانات و تجهيزات غالب اين پارک از شرايط مناسبي برخوردار هستند و عموماً توانسته‌اند رضايت استفاده‌کنندگان را فراهم کنند؛ اما محدودیت‌های زماني در استفاده از اين بوستان ها کمي آزاردهنده است، چراکه مسئله امنيت معمولاً در شب ها اهميت بيشتري دارد و اين دقیقاً زماني است که ساعت کاري بوستان ها پايان مي يابد.
اين بوستان ها علاوه بر شاخص هاي عام کيفيت محيط نظير دسترسي مناسب، کارایی و پاسخ دهندگي، سرزندگي، پويايي، فراگیري، خوانايي، امنيت و ايمني، پاکيزگي و ... نيازمند تأکید بر دو شاخص پاسخ دهندگي محيطي براي زنان و امنيت هستند. منظور از پاسخ دهندگي محيطي براي زنان توجه به وجود فضاهای باز برای کودکان با نظارت مادران و نيز تأمین خدمات موردنیاز زنان و کودکان مي باشد. کنترل و نظارت عمومي، پرهيز از ايجاد فضاها و کنج هاي تعریف‌نشده و رهاشده، تأمین روشنايي مناسب در شب از مصاديق عام امنيت در فضاهاي شهري هستند که در بوستان هاي بانوان نيازمند توجه ويژه مي باشند.
در پايان، به نظر من اگر فضاهاي زنانه در شهرها با انگیزه افزايش حضور زنان و حق انتخاب بیشتر برای آن ها ايجاد شود، رویکردی قابل دفاع محسوب مي شود و زنان مي توانند با آزادی و امنیت بيشتر از فضاهاي شهري استفاده کنند؛ اما تفكيك جنسيتي بسياري از کارکردهاي اجتماعي فضاهاي شهري را از بين مي برد و اين فضاها نمي توانند پاسخگوي نيازهاي اجتماعي کاربران خود باشند.
اگر احداث بوستان هاي بانوان، موجب کاهش توجه به نيازهاي اين گروه اجتماعي در ساير بوستان ها و فضاهاي شهري شود، در طولانی‌مدت آسيب هاي جامعه‌شناختی و روان‌شناختی در پي خواهد داشت. چراکه اين رويکرد شبيه نگرش هاي پدرسالارانه گذشته و جدايي اندرونی از بیرونی است و به‌صورت غیرمستقیم به حقوق و حرمت زنان آسیب می زند.
مناسب سازي فضاهاي شهري براي همه گروه هاي اجتماعي ازجمله زنان، افزايش امنيت و کارايي آن ها راه حل بهتري براي برقراري عدالت و حفظ کرامت انساني است؛ اما با توجه به شرايط فرهنگي و اعتقادي کشور ارائه تسهيلات خاص براي گذران اوقات فراغت زنان در کنار مناسب سازي فضاهاي شهري براي همه گروه هاي جامعه مي تواند مفيد باشد.

اين يادداشت براي روزنامه قدس استان خراسان رضوي نوشته شده است که با اندکي تغييرات به چاپ رسيد.

مشاهده يادداشت

• بازدید دانشجويان دانشگاه صنعتي سجاد از شلوغ بازار گلشهر مشهد

«در شهرک مهاجرنشین گلشهر مشهد (ایران) بازاری وجود دارد بنام شلوغ بازار. این بازار نه تنها مرکز خرید اجناس و کالای مورد ضرورت و موادغذایی مردم با نرخ های بسیار ارزان می باشد، بلکه وعده گاه کسانی است که به گونه ای می خواهند دوستان و آشنایان خود را ملاقات نمایند. خصوصا کسانی که به آدرس دسترسی نداشته و یا آشنایی نداشته باشند و هم چنین به دلیل مرکزیت و چهار راه بودن این بازار به نواحی اطراف آن. در روزهای جمعه این بازار ازدحام بسیار زیادی را بخود می دید. زیرا مردم هم برای تامین نیازمندی های خود به آنجا مراجعه می کردند و هم بهترین فرصت و زمینه ای بود برای دیدن دوستان و آشنایان. قابل یاد آوری است که اقلام قابل فروش در این بازار نسبت به قیمت های که در مغازه ها وجود داشت به دلیل آنکه فروشندگان مالیات پرداخت نمی کردند، بسیار ارزان بود.

به هر صورت اگر فردی گذرش به شلوغ بازار می افتاد، در هرموقع از روز یا شب، حتما با یکی از دوستان و آشنایان خود مواجه می شد. شاید مهاجری که در مشهد زندگی کرده باشد امکان ندارد که گذرش به این بازار نیافتاده باشد.

حالا داستان چهار راهی پل سرخ کابل نیز همان حکم و موقعیت را پیدا نموده است. چهار راهی پل سرخ وعده گاه کسانی است که می خواهند دوستان و آشنایان خود را پیدا نمایند و یا آنان را ببینند. خصوصا کسانی که مسافر باشند. در هر موقع از روز و شب این چهار راهی مزدحم است. چیزی که این موقعیت را بیشتر مورد توجه قرار داده است گشایش رستورانی ساده بنام " کله پزی خلیفه عوض " می باشد. این کله پزی محل ملاقات و دید و بازدید های دوستان و آشنایان است. پاتوقی که هرکس آدرس کسی را نداشت می تواند در آنجا بدست آورد. هر موقعی از روز یا شب که بدانجا مراجعه نمایی به احتمال خیلی زیاد با یک دوست و آشنا مواجه خواهی شد. مدیریت این رستوران یا کله پزی با کسی است که از نزدیکان خلیفه عوض در گلشهر (مشهد) می باشد. به همین دلیل بسیاری از مهاجرین بازگشته از مشهد، برای تجدید خاطره هم که شده به این کله پزی مراجعه می کنند، از جمله بنده . در یکی از شب های آخر تابستان، تقریبا ساعت 5/9 شب ( که گشت و گذار در این موقع از شب در کابل بدون کار ضروری، امری موجه به نظر نمی رسد ) ، احساس کردم که هوای خوبی است. می شود با قدم زدن در سرک کمی از کسالت مسافرت و وضعیت روزمره بیرون شد. با همین عزم از اتاق بیرون شدم. در همان وقت شب متوجه شدم که دوتن از دوستان در کافه ای نشسته و آیس کریم ( بستنی) می خورند. تا همدیگر را دیدیم ، خندیدیم و باقی ماجرا...»

• برگرفته از وبلاگ آقای عبدالشکور اخلاقی
• بيشتر بخوانيم

ارتقاء زیست پذیری فضاهای شهری با رویکرد پیاده مداری نمونه موردی خیابان شیرازی مشهد حدفاصل میدان شهدا تا حرم

الهام لشکری - دکتری شهرسازی، استادیار، عضو هیئت علمی دنشگاه صنعتی سجاد
حانیه ترابی- کارشناسی مهندسی شهرسازی، دانشگاه خیام مشهد
عادله سپهری نژاد- کارشناسی مهندسی شهرسازی، دانشگاه خیام مشهد

1398، ششمین کنفرانس ملی پژوهشهای کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری

امروزه شهرها با چالشهای بسیاری در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مواجه شده اند و افزایش جمعیت به همراه نسبت روزافزون شهرنشینی پیامدهایی چون انواع آلودگی ها و ترافیک، برای شهرها به ارمغان آورده که به تبع آن، زیست پذیری در شهرها کاهش یافته است. زیست پذیری مفهوم گستردهای است که این تحقیق، با تمرکز بر روی پیاده مداری با شناخت نقاط قوت و ضعف خیابان شیرازی سعی برافزایش آن داشته است. روش تحقیق این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و داده های پژوهش با استفاده از مطالعات میدانی، کتابخانه ای و تعداد 180 پرسشنامه که به روش کوکران به دست آمده است، گردآوری شده اند. شاخص های تاثیرگذار بر زیست پذیری خیابان با تاکید بر حرکت پیاده در سه بعد (اجتماعی، کالبدی و دسترسی) مورد ارزیابی قرارگرفته و داده های به دست آمده از طریق پرسشنامه، با استفاده از طیف لیکرت و روش توان افتراقی و همچنین در قالب تکنیک سوات مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که بعد دسترسی در خیابان شیرازی با میانگین 3/18 (حداقل امتیاز کیفی 1، حداکثر آن 5 و میانه 3 است) نسبت به دو شاخص دیگر از وضعیت مطلوبتری برخوردار است و شاخص های کالبدی و اجتماعی به ترتیب با میانگین های 2/84 و 2/76 در رتبه های دوم و سوم قرار دارند. در پایان با توجه به مطالعات صورت گرفته، پیشنهادهایی جهت ارتقای زیست پذیری و قابلیت پیاده مداری خیابان شیرازی ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها:
زیست پذیری، پیاده مداری، فضای شهری، خیابان شیرازی مشهد

دريافت مقاله

ارتقاء تعاملات اجتماعی در عرصه­ های همگانی شهری، نمونه موردی خیابان راهنمایی مشهد حدفاصل سه راه راهنمایی تا تقاطع با خیابان سناباد

الهام لشکری - دکتری شهرسازی، استادیار، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی سجاد، مشهد
ساجده شادکام- دانشجوی کارشناسی مهندسی شهرسازی ، دانشگاه فردوسی، مشهد
عاطفه سپهری نژاد- دانشجوی کارشناسی مهندسی شهرسازی، دانشگاه فردوسی ، مشهد

1397، چهارمین همایش ملی معماری و شهر پایدار، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران

اجتماع پذیری از مهمترین عوامل مطلوبیت سنجی فضاهای شهری و نیز از کیفیت های مهم فضاهای شهری به حساب می آید. شرط اساسی برای اینک یک عرصه همگانی، فضای شهری تلقی شود این است که در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد. عرصه همگانی فرصتی برای توسعه ابعاد اجتماعی فرد به لحاظ تعاملات اجتماعی و تجربه مشارکت در حیات جمعی در شهرها هستند و تنها یک مفهوم کالبدی نیست؛ بلک کنش تعاملات شهروندی و فعالیت های شهری را نیز در برمی گیرد، بنابراین، عرصه همگانی دارای ابعاد اجتماعی و کالبدی است. در این یژوهش سعی شده است با شناسایی عوامل موثر بر ارتقای تعاملات اجتماعی در عرصه همگانی شهری از دیدگاه اندیشمندان مختلف به بررسی و ارزیابی این عوامل در خیابان راهنمایی، به عنوان یکی از قطب های تجاری شهر مشهد، پرداخته شود. روش تحقیق مورد استفاده در مقاله حاضر، متکی بر روش ترکیبی (کمی - کیفی) است و داده های مورد نیاز یژوهش با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای، استفاده از پرسش نامه و همچنین برداشت میدانی از کاربران فضا گرد آوری شده اند. جامعه مورد مطالعه متشکل از سه گروه ساکنین، کسبه و مراجع کنندگان به خیابان راهنمایی است و حجم نمونه جهت پاسخگویی به سوالات پرسش نامه در گروه کسب و ساکنین از فرمول کوکران و در گروه مراجع کنندگان به خیابان از روش اشباع نظری به دست آمده است. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از تکنیک سوات و تحلیل طیف لیکرت و محاسبه توان افتراقی استفاده شده است. طبق نتایج پژوهش حاضر 4 بعد کالبدی، اجتماعی، عملکردی و ادراکی معنایی از اثر گذارترین ابعاد در ارتقای تعاملات اجتماعی در عرصه همگانی شهری هستند. با توجه به نتایج پرسشنامه، حضور پذیری و تعاملات اجتماعی شهروندان در خیابان راهنمایی درجه اول به علت کیفیت مطلوب بعد عملکردی و سپس بعد ادراکی - معنایی بوده است. برای دستیابی به هدف اصلی پژوهش پس از شناسایی مشکلات موجود به تعیین راهبرد و همچنین اولویت بندی آنها با استفاده از روش QSPM پرداخت و در نهایت راهکارهایی ارائه داده شده است.

کلیدواژه‌ها:
اجتماع پذيری، فضای شهری، عرصه همگانی، تعاملات اجتماعی، خیابان راهنمایی

دريافت مقاله

نگاهی به پیشینه تدوین طرح‌های راهبردی درجهان نشان می دهد که یکی از ضرورت‌های این طرح ها درک و انطباق با شرایط بومی و محلی است.  این موضوع از مهم ترین تفاوت های طرح های راهبردی با طرح‌های جامع و تفصیلی است و تحقق پذیری طرح های راهبردی را افزایش می دهد. از اینرو در نظام برنامه ریزی کشور سعی شده به کمک طرح‌های راهبردی و ساختاری برنامه‌های توسعه شهری  را در قالب افق‌های بلندمدت و با انعطاف بیشتر تحقق‌پذیر کنند.

دیگرجنبه قابل تأمل در طرح یادشده، توجه به بخش شهرداری‌ها و نقش مدیریتی و اجرایی است. بنابراین اگر ساختار موردنظر به درستی اجراشده و شرایط را به سمت مطلوبی هدایت کند جنبه‌های مدیریت اجرایی و تحقق‌پذیری طرح نیز افزوده می‌شود. البته بنابر تجربیات دریافته‌ایم که گاهی موارد فاصله معنایی مشهودی میان طرح‌های راهبرد ی در میان شهرها و شهرداری‌ها وجود دارد به این ترتیب ما راهبردی را برای شهر تدوین کردیم و انتظار داشتیم راهبردهای شهرداری نیز در امتداد همین رویه ادامه پیدا کند در حالی که در عمل چنین نبوده است.

از نکات برجسته طرح راهبردی در حال اجرا تأکید بر نقش مشارکت مراکز علمی است اما از آنجا که در برخی مناطق امکان بهره‌گیری از متخصصان  وجود ندارد، تدوین این راهبردها توسط سایر مراکز دانشگاهی و پژوهشگران مناطق دیگر صورت می‌گیرد که این امر اجتناب‌ناپذیر است. حال از چالش‌های فعالیت متخصصان این است که حتی در فرآیند تدوین طرح و زمانی که به شهرداری‌ها مراجعه کرده و در زمینه ساز و کارهای اجرایی بحث می‌شود؛ برخی کارشناسان مجموعه شهرداری امکان و بضاعت علمی و تخصصی نداشته و با بسیاری از مفاهیم مورد نظر ناآشناهستند. بنابراین مشاوران در روند تدوین و اجرا دچار سردرگمی و سرگردانی می‌شوند چرا که نمی‌توانند تشخیص دهند اولویت‌های مجموعه‌ای که برای آن‌ها فعالیت می‌کنند چیست؟ زیرا اغلب در شهرداری‌ها اولویت‌ها در موضوعات مالی شکل می‌گیرد از همین رو کارشناسان و مشاوران وقتی به موضوع مالی ورود پیدا می‌کنند به سهولت در برنامه‌هایشان به نتیجه می‌رسند. همچنین گاهی موارد در فرایند تهیه طرح شاهدیم که طرح‌ها به گروه‌هایی واگذار می‌شود که توانایی تخصصی لازم را ندارند. البته وقتی از طرح راهبردی شهری و شهرداری صحبت می‌شود منظور ما مقوله‌ای با گستره وسیعی است که متخصصان و صاحبنظران حوزه‌های متعددی را می‌طلبد. از همین رو طرح‌های تدوین شده به دلیل ضعف در تیم تدوینگر خیلی منحصر به فرد و کارگشا نیست چنانکه اگر طرح مزبور را با طرح‌های سایر شهرها مقایسه کنیم با موضوعات و بررسی‌های مشابه و تکراری مواجه می‌شویم. به این ترتیب طرح راهبردی تدوین شده هیچ تفاوتی با طرح‌های جامع گذشته نداشته و تنها هزینه‌های مالی و زمانی مضاعفی صرف شده، بدون آنکه طرح انجام شده مشکلی را از شهرها حل کند.

مشکل دیگری که در اینجا وجود دارد عدم پرداخت به موقع هزینههای کارشناسی طرح ها است. ما بسیاری از محققان حوزه‌های مختلف را درجامعه می‌بینیم که با وجود اینکه طرحی را سال‌هاست تدوین کرده‌اند اما درحالی که زمان افق طرح مزبور روبه پایان هست هنوز دستمزدی دریافت نکرده‌اند. از همین رو بسیاری از متخصصان به دلیل نگرانی از عدم توان پرداخت هزینه‌ها و حق الزحمه‌های تیم پژوهشی، ترجیح می‌دهند تیم همکاری خود را محدود کنند که این برنتایج و اثرگذاری طرح‌های یاد شده مؤثر است. در واقع باید فرصت‌هایی را ایجاد کنیم که صاحبنظران انگیزه‌ای برای مشارکت داشته باشند.

 رانت‌های علمی از دیگر مشکلات در روند تدوین طرح‌ها هستند. بی‌شک در هر برنامه‌ای وجود رانت‌های تخصصی کیفیت کار را کاهش می‌دهد. در نتیجه طرح‌های یاد شده به طور طبیعی به سویی می‌رود که منافع گروهی خاص را تأمین کند. بنابراین در طرح راهبردی بیش از هر مسئله‌ای بر چشم‌انداز آن توجه شده که از مسئله قابل تأمل، گستره و  شمولیت آن است به نحوی که گروه جامعی از مردم و مسئولان را دربربگیرد.

***

از چالش‌های قابل توجه در تمامی شهرهای ما نبود مدیریت یکپارچه است از همین رو با وجود تلاش‌های بی‌شمار، نمی‌توان برنامه‌ها و راهبردها را پیش برد. چرا که با وجود برنامه‌ریزی کارشناسانه از یک نقطه‌ای فضای مداخله و اثرگذاری مجموعه و نهادی دیگر شکل می‌گیرد که قواعد و شرایط خاصی دارد. از همین رو با وجود بیش از ۱۹ نهاد متولی و تصمیم‌ساز در حوزه شهری، تعامل این نهادها در اجرای طرح‌ها را باید مقوله‌ای چالش برانگیز دانست.

 اجرای بهینه طرح‌های راهبردی نیازمند تامل دوسویه بین مدریت شهری و خبرگان و منخصصان است. به این ترتیب بخش مدیریتی و اجرایی که همان شهرداری است دیدگاه‌های متخصصان را بپذیرد و جامعه کارشناسان نیز باید هماهنگی و مراودات بیشتری با مجموعه اجرایی و تصمیم گیرنده داشته باشد و از نظرات آن‌ها و قواعد قانونی و اجرایی آگاه شوند. چرا که برخی موارد متخصصان طرح‌هایی را تدوین می‌کنند بدون آنکه به خلاهای قانونی و اجرایی توجه کنند. بنابراین در عمل پژوهشگران تحقق‌پذیری طرح را کاهش داده‌اند در حالی که می‌توانستند با تعدیل در برنامه‌های خود این قضیه را تقویت کنند. چرا که امروزه ما در حوزه برنامه‌های شهری با محدودیت‌های مالی و اولویت‌های بی‌شماری در سیاست‌گذاری‌ها مواجه هستیم. از همین رو در فرایند طرح باید جلسات هم اندیشی متعددی با حضور متخصصان حوزه‌های مختلف و گروه‌های تصمیم‌ساز شکل بگیرد. چرا که در حال حاضر شاهدیم بسیاری از طرح‌های شهری از جوانب مختلف در تعارض با سیاست‌ها و تصمیمات متولیان متعدد این حوزه است.

اين مصاحبه سه‌شنبه ۱۸ دی ۱۳۹۷از طرف روزنامه قدس استان خراسان رضوي به چاپ رسيد.

مشاهده مصاحبه

• درحاشیه سفر دانشجویان شهرسازی دانشگاه صنعتی سجاد از شهر خرو- نیشابور- 8 آبان 1396
• درس بوم شناسی و برنامه ریزی و طراحی محیط

ملاقات با شهردار و اعضای محترم شورای شهر خرو- عکس از فاطمه شادمان

روستا- شهر خرو که، خروین [Kharweyn] و در گویش نیشابوری، خَور [Khawr] نامیده می‌شود، در دامنه‌ جنوبی رشته‌کوه‌های بینالود و  در 20 کیلومتری شمال شرق شهر نیشابور قرار گفته است. در ادبیات کهن فارسی خرو، شرقی ‌ترین و مرتفع‌ ترین نقطه نیشابور که خورشید از این محل طلوع می‌کند  معنی شده است. این شهر قدمتی چند صد ساله دارد و زمان ساخت آن به قبل از حمله مغول بازمی گردد.
مردم منطقه‌  خرو، به دو زبان ترکی خراسانی و فارسی -گویش نیشابوری- صحبت می‌کنند و بیشتر ساکنان این منطقه به کشاورزی، باغداری و دامپروری اشتغال دارند.  مهم ترین محصول باغی شهر خرو، آلو بخارا است و باغ های آلو در تابستان منظره چشم نواز و بدیعی در این شهر ایجاد می نماید. در اوایل پاییز و در هنگام خشک کردن آلوها بر روی بام خانه هایی که  به اقتضای شرایط طبیعی در دامنه های پر شیب کوه ها و به صورت پلکانی ساخته شده اند، چشم اندازی زیبا ایجاد می نماید و از این رو خرو به شهر بام های طلایی شهرت دارد.

بام های طلایی خرو- عکس از فائزه نمایانی

بام های طلایی خرو- عکس از سارا سمامی

باغ های آلو-  عکس از ریحانه نکویی

تابستان‌های گرم و خشک و زمستان های سرد و کوتاه از خصوصیات اقلیمی منطقه می‌باشد. با توجه به اختلاف زیاد ارتفاع بین دشت نیشابور و کوه‌های منطقه، شرایط خاص آب و هوایی در این شهرستان حاکم بوده‌ به گونه ای که در شمال کوهستانی و  هوا نسبتاً سرد است. بنابراین، محافظت ساختمان ها در برابر گرمای شدید تابستان و سرمای سخت زمستان مسئله ای حائز اهمیت در این شرایط اقلیمی است. ساخت شهر و معماری در شهر خرو دارای ویژگی های منحصر و ترکیبی از ساخت درونگرای مناطق گرم و سرد می باشد. معماری همساز با طبیعت و کاربرد انرژی های تجدیدپذیر از مهم ترین ویژگی های این بوم ساخت به شمار می رود. برخی مصادیق طراحی اقلیمی که در ساخت شهر خرو به آن توجه شده است، عبارت اند از:

• مجموعه ای با بافت متراکم و فشرده: محافظت ساختمان از گرمای شدید تابستان و سرمای سخت زمستان های خرو

در خرو خانه های مجاور از طریق چوب هایی به هم متصل شدند و  ترکیبی چشم نواز از ساختمان هایی متراکم با دیوارهای به هم دوخته را به وجود آورده اند. فشردگی سبب می شود سطوح نمایان و آزاد ساختمان ها به حداقل برسد؛ و از این رو ساختمان در برابر گرما و تابش شدیدی آفتاب محافظت می شود. از سوی دیگر، در زمستان بافت متراکم  و به هم پیوسته باعث ذخیره انرژی گرمایی داخل ساختمان برای مدت طولانی می گردد. محافظت ساختمان از نفوذ سرمای خارج و جلوگیری از خروج گرمای داخلی از دیگر کاربردهای بافت فشرده و متراکم در شهر خرو می باشد. 

بافت پلکانی و متراکم در دامنه ارتفاعات – عکس از سارا سمامی

• استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا و دیوارهایی با ضخامت زیاد: کاهش تبادل گرمای درون و بیرون

دیوارهای ضخیم ساخته شده با مصالحی که ظرفیت حرارتی بالایی دارند و به اصطلاح مردمان منطقه سنگین و گرم هستند، مقاومت زیادی در برابر گرما دارند. این دیوارها که عموما از گل، سنگ، پشم و چوب ساخته شده اند در تابستان با ممانعت از  ورود گرمای بیرون به داخل و در زمستان خروج گرمای داخل به بیرون از ساختمان ها محافظت می نمایند. کاربرد این مصالح بوم آورد علاوه بر صرفه جویی در مصرف انرژی، چشم انداز زیبایی به شهر بخشیده است. خاک هایی به رنگ کرم، سرخ و سفید در دامنه های ارتفاعات موسوم به تیغ اره و تیغ سفید، در تشکیل بافت مسکونی سه رنگ خرو نقش بسزایی داشته و بر زیبایی های منطقه افزوده است.
از دیگر مصالح به کارررفته در ساختمان های شهر خرو، می توان به پوششی که در بام خانه ها مورد استفاده قرار می گیرد اشاره نمود. عایقی طبیعی که حاصل استعداد سرزمین است. ترکیبی از خاک منطقه ارغوان دار با سنگ و کلوخ که براثر نفوذ برف و باران کم کم و تدریجی به صورت گلی  شیری رنگ در می آید و به مانند عایقی مانع نفوذ باران و برف می گردد.
ساروج که از ترکیب آهک، خاکستر، سفیده تخم مرغ و نوعی الیاف که با توجه به معیشت مردمان هر منطقه ممکن است پرز و مو و یا لویی باشد، ساخته می شود. در ساخت برخی ابنیه خرو، مثل حمام قدیمی شهر از ساروج با ترکیبی از آهک، خاکستر، سفیده تخم مرغ و پشم شتر استفاده شده است. ساروج جزء مصالح بومی با استحکام بسیار زیاد و حتی محکم تر از سیمان می باشد.

بافت سه رنگ شهر خرو- عکس از فاطمه شادمان

• ایوان ها و فضاهای خارجی آفتاب گیر و محافظت شده در برابر باد

ایوان های وسیع و مرتفع، فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب می شود. در فصول گرم که مدت آن حدود نیمی از سال است، اغلب فعالیت های روزمره در داخل ایوان انجام می شود، زیرا در ایوان هم تهویه به خوبی صورت می گیرد و هم در زیر سایه قرار دارد. این ایوان ها غالبا در جبهه رو به بیرون بنا احداث شده و به عنوان فضایی نیمه خصوصی عمل می کنند. فضایی که امکان ارتباط و تعامل اهالی خانه را با مردم کوچه و خیابان فراهم نموده و افزایش تعاملات اجتماعی ساکنان خرو را موجب گردیده. علاوه بر آن این ایوان ها به عنوان بادشکن عمل می کنند و مانع از برخورد بادهای مزاحم به جداره اصلی خانه می شوند .و از این رو نقش محافظت از اهالی خانه را در مقابل بادهای سرد و خشن زمستان دارند.

ایوان های آفتابگیر و محافظت شده در برابر باد- عکس از ریحانه نکویی

ایوان های آفتابگیر و محافظت شده در برابر باد- عکس از فائزه نمایانی

• بهره برداری بهینه از آب در باغداری

استفاده از سیستم آبرسانی قنات و هدایت رواناب های سطحی  به سمت باغ ها علاوه بر فراهم آوردن امکان بهره برداری و مدیریت بهینه از منابع آب زیرزمینی و صرفه های اقتصادی طولانی مدت، باعث وحدت و همکاری ساکنین خرو در نگهداری و حفاظت از قنات و سهمیه بندی آب شده است.

در پایان باید اضافه نمود که مهمان نوازی مردم و مدیران شهر خرو به همراه طبیعت زیبا، بافت و ساخت بومی شهر در تمامی مدت زمان بازدید از شهر شگفت انگیز بود به گونه ای که بازدید از شهر بام های طلایی را به همه دانشجویان و اساتید شهرسازی و معماری، دوستداران طبیعت و میراث بومی و همه گردشگران توصیه می شود.

بازشناسی ظرفیتهای عرصه های همگانی شهری در جهت تقویت تعاملات اجتماعی با استفاده از تئوری زمینه ای

نشریه علوم جغرافیایی، شماره 26، 103-122

الهام لشکری، مجتبی رفیعیان، علیرضا عندلیب

چکیده
عرصه های همگانی شهری به‌عنوان فضاهای حضور شهروندان و مکانی برای برقراری ارتباط و تعامل اجتماعی می باشند؛ و به معنای عام، سنگ زیرین تمام عرصه های اجتماعی هستند و بدون آن ها، بسیاری از عملکردهای جامعه شهری میسر نخواهد بود. بنابراین، نقش مهمی در کیفیت زندگی و رفاه شهروندان دارند و توجه به کیفیت آن ها در فرآیند برنامه ریزی توسعه شهری ضرورتی انکارناپذیر است. مسئله اصلی فراروی این مقاله توجه به ظرفیت عرصه های همگانی در تسهیل مراودات اجتماعی است. ؛ و در این فرآیند از رویکرد کل گرای انسانی – محیطی  بهره گرفته است. بنابراین، با استفاده از تئوری زمینه ای به بررسی رفتار کاربران عرصه های همگانی کلانشهر مشهد پرداخته است. مطالعه عرصه های همگانی مشهد نشان می‌دهد، این عرصه ها توانسته اند محیطی موردپذیرش گروه‌های مختلف اجتماعی را فراهم نمایند؛ این مهم به ظرفیت های عرصه های همگانی شهری برای حضور افراد و تمایل به تعامل با دیگران اشاره دارد. مدل پارادایمی رابطه بین مفاهیم و مقوله‌ها و نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان می دهد شرایط مداخله  گری نظیر سن، جنس، میزان آشنایی و علت مراجعه در تمایل به حضور در عرصه های همگانی  و نیز برقراری تعامل اجتماعی با دیگران مؤثر هستند.

کلمات کلیدی: عرصه همگانی، تعامل اجتماعی، کلانشهر مشهد، تئوری زمینه ای

دریافت نسخه الکترونیکی از سامانه مديريت نشريات علمي

دريافت نسخه الکترونیکی از مجله علوم جغرافيايي